کتاب­هایی چون فلسفتنا و اقتصادنا که تأکید بر آموزه­های اسلامی در برابر آموزه­های غربی دارد، جزء معروف­ترین آثار ایشان محسوب می­شود. در کنار کتاب اقتصادنا که در حال حاضر نیز جزء آثار برتر و مشهور در حوزه اقتصاد اسلامی می­باشد، شهید صدر کتابی تحت عنوان «البنک اللاربوی فی الاسلام: اطروحة للتعویض عن الربا، و دراسة لکافه اوجه نشاطا للبنوک فی ضوء الفقه الاسلامی» دارد که علی­رغم اهمیت و تأثیر آن در میان الگوهای بانک­داری بدون ربا و بانک­داری اسلامی، در میان علاقه­مندان به مباحث اسلامی در حوزه اقتصاد کمتر شناخته شده است. شهید صدر طرح بانک بدون ربا را در پاسخ به درخواست وزارت اوقاف کشور کویت تهیه کرد. این کتاب جزء اولین آثار مکتوبی است که به صورت مفصل مسائل تأمین مالی اسلامی را در حوزه بانک­داری مطرح کرده است و با توجه به قوت مباحث آن، مورد رجوع فراوان اقتصاددانانی بوده است که به دنبال طراحی الگوی بدیل بانک­داری ربوی و به عبارت دیگر بانک­داری متعارف بوده­اند. به عنوان نمونه قانون عملیات بانکی بدون ربا در ایران که در عنوان نیز شباهتی با اثر شهید صدر دارد، مشابهت­های محتوایی فراوانی با الگوی معرفی شده در این کتاب در حوزه به کارگیری راه­کارهای غیر ربوی و مبتنی بر شریعت در تعریف رابطه میان سپرده­گذار و بانک و همچنین بانک و گیرنده تسهیلات دارد. به عنوان نمونه در قانون عملیات بانکی بدون ربا و در کتاب بانک بدون ربای شهید صدر، تجهیز منابع در چارچوبی عقودی همچون قرض­ و تخصیص منابع در چارچوب عقودی همچون مضاربه، مشارکت و ... صورت می­گیرد. البته الگوی شهید صدر بر اساس رویکرد فقهی ایشان، تفاوت­هایی با سایر اندیشمندان حوزه بانک­داری اسلامی نیز دارد. به عنوان نمونه شهید صدر عقد مضاربه را تنها مختص به تجارت نمی­داند و از سوی دیگر معتقد است که شرط ضمان بر عامل مضاربه باعث تبدیل عقد مضاربه به عقد قرض خواهد شد.

شهید صدر در ابتدای کتاب خود به دو رویکرد متمایز در خصوص نحوه پرداختن به موضوع بانک بدون ربا اشاره می­کند که به نظرنگارنده اهمیت بسیاری دارد و البته در میان اندیشمندان اقتصاد اسلامی به طور عمومی مغفول واقع شده است.

«در ابتدای این تحقیق که به منظور تبیین الگوی بانک بدون ربا انجام می­شود، می­خواهم به یک نکته اساسی اشاره کنم و آن این است که ما باید به صورت بنیادین بین دو رویکرد تمایز قائل شویم:

الف) رویکردی که می­خواهد بانک بدون ربا را در ضمن یک الگوی کلان برای یک جامعه اسلامی طراحی کند. یعنی شرایطی که رهبری کلیه شئون جامعه بدست اسلامی باشد، در این صورت الگوی بانک اسلامی به صورت یک جزء از الگوی کلان جامعه اسلامی مطرح می­شود.

ب) رویکردی که بانک بدون ربا را به صورت یک عنصر مستقل از سایر عناصر جامعه طراحی می­کند. یعنی جامعه­ای با فرض حکومت فاسد، چارچوب غیراسلامی، بقای مؤسسات ربوی نظیر بانک­ها و غیره، و جریان نظام سرمایه­داری در حیات اقتصادی، فکری و خلقیات انسان به طراحی الگوی بانک­داری بدون ربا می­پردازد.» شهید صدر در ادامه بیان می­کند که کتاب البنک­ اللاربوی فی الاسلام بر اساس رویکرد دوم نگارش یافته است: «رویکرد ما برای طراحی الگوی پیشنهادی بانک بدون ربا بر مبنای رویکرد دوم است، زیرا مفروض این است که اجتماع فعلی از جهت ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فکری و سیاسی، اسلامی نیست. اگر ما موضوع را بر مبنای رویکرد اول قرار دهیم، الگویی دیگر غیر از آن چیزی که اکنون ارائه می­کنیم، ارائه می­شد.»

در واقع شهید صدر الگوی عملیات بانکی (تجهیز و تخصیص سپرده­های مردم) را طراحی کرده است که در آن ربا نباشد. چنین الگویی حتی برای یک بانک در کشورهایی که در آن بانک­های ربوی فعالیت دارند، نیز قابل استفاده است. بر این اساس ربط و نسبت آثار چنین نهادی بر جامعه با اهداف شریعت اسلامی اساسا مسئله ایشان نبوده است. به بیان دیگر شهید صدر بحثی در خصوص این که آثار توزیعی فعالیت­های بانک بدون ربا چگونه است و آیا این آثار با عدالت در چارچوب معارف اسلام سازگاری دارد یا خیر نپرداخته است. شاید به همین دلیل نیز باشد که ایشان عنوان کتاب خود را بانک اسلامی یا بانک­داری اسلامی قرار نداده­اند.

          یکی از مصادیق تمایز این دو رویکرد بحث خلق پول و به بیان دیگر جایگاه و نقش فعالیت­ بانک‌ها در نظام پولی می­باشد. در نظام پولی کنونی (نظام بانک­داری مبتنی بر ذخیره جزئی که در حال حاضر در تمام کشورهای دنیا حاکم است)، پول بدهیِ (IOU) نهاد منتشر کننده آن است. در این نظام پولی بدهی بانک مرکزی و نهادهای سپرده­پذیر –به طور ویژه بانک­ها- پول محسوب می­شود و مردم در معاملات روزانه خود از آن­ها استفاده می­کنند. بنابراین در این نظام پولی، بانک­ها وظیفه خلق پول مورد نیاز اقتصاد را نیز بر عهده دارد. در واقع بانک از طریق اعطای تسهیلات و یا سرمایه­گذاری مستقیم، بخش اعظم پول در اقتصاد -که در حال حاضر به صورت سپرده­های بانکی است- را خلق می­کند و از این حیث جایگاه اساسی در نظام پولی دارد. به بیان دیگر بانک علاوه بر سپرده­پذیری و تسهیلات­دهی و به عبارت دیگر تأمین مالی، وظیفه خلق پول در اقتصاد را نیز بر عهده دارد. 

          پول یکی از کلیدی­ترین متغیرهای اقتصادی است؛ از منظر بسیاری از اقتصاددانان پول بر بخش حقیقی اقتصاد اثر دارد و یکی از عوامل اصلی ایجاد نوسانات اقتصادی (دوره­های بیکاری و تورم) نوسانات یا شوک­های پولی می­باشد. بر همین اساس است که در حال حاضر اغلب اقتصادهای دنیا از طریق سیاست­های پولی که توسط بانک­های مرکزی اتخاذ و اجرا می­شود، مدیریت و کنترل می­شوند. از سوی دیگر با توجه به قدرت خریدی که در پول وجود دارد، خلق آن آثار توزیعی در اقتصاد خواهد داشت. لذا میزان خلق پول و چگونگی آن در وضعیت اقتصاد کشور و توزیع بهره­مندی­های اقتصادی میان مردم اثر خواهد داشت و از این حیث چنانچه بر اساس رویکرد اولی که شهید صدر به آن اشاره می­کند، بخواهیم به بانک­ بپردازیم، خلق پول یکی از موضوعات اصلی خواهد بود که می­بایست مبتنی بر آموزه­های اسلام بررسی شود. البته این موضوع بسیار دشوار خواهد بود، چرا که نظام پولی در زمان معصومین علیهم­السلام با نظام پولی کنونی کاملا متفاوت می­باشد. در عصر معصومین، پول به صورت مسکوکات طلا و نقره (دینار و درهم) بود و لذا خلق و ورود آن به اقتصاد تابع میزان استخراج آن­ها بود. اما در حال حاضر پول به صورت بدهی در صورت­های مالی بانک مرکزی و بانک­ها است و ­این امکان وجود دارد که بدون محدودیت­هایی که در نظام پول کالایی وجود داشت، خلق پول صورت بگیرد. اما چنانچه رویکرد دوم انتخاب شود، خلق پول لزوما مسئله نخواهد بود و اگرهم به آن پرداخته شود، نوع و سطح تحلیل­ها متفاوت خواهد بود، چرا که در این رویکرد، ما در مقام طراحی نظام پولی و بانکی نیستیم.

          شهید صدر در کتاب بانک بدون ربا در اسلام، در خصوص خلق اعتبار در بانک­داری بدون ربا بحث کرده است. شهید صدر ابتدا این سؤال­ها را مطرح می­کند که «آیا بانک بدون ربا امکان خلق اعتبار دارد؟ آیا بانک می­تواند با خلق اعتبار بیش از موجودی سپرده­هایی که در اختیار دارد، طلبکار شود؟» با توجه به این سؤالات به نظر می­رسد که منظور ایشان از خلق اعتبار در اینجا همان بحث ایجاد یا خلق سپرده از طریق اعطای وام و اعتبار به متقاضیان است.

          شهید صدر در پاسخ به این سؤال می­گوید: «چنانچه خلق اعتبار با سبب شرعی انجام شود، جواب مثبت است.» تحلیل پاسخ شهید صدر به این سؤال می­بایست در چارچوب رویکرد دوم که مبنای نگارش کتاب بانک بدون ربا در اسلام است، صورت گیرد. به بیان دیگر شهید صدر تنها بر اساس آموزه­های فقه سازوکار خرد و جزئی فرایند خلق پول (اعتبار) بانک را بررسی کرده است و به آثار، لوازم و عوارض چنین ترتیباتی در کل اقتصاد نپرداخته است، چرا که آثار کلان ناشی از خلق پول بانک­ها در نظام بانک­داری مبتنی بر ذخیره جزئی در این رویکرد جایگاهی ندارد و قرار نیست نظام پولی و بانکی اسلامی طراحی گردد. در همین چارچوب شهید صدر به بسیاری از مسائل دیگری که مربوط به رابطه بانک­ها با یکدیگر و با بانک مرکزی می­شود و در چارچوب نظام پولی و بانکی قابل طرح است، نپرداخته است. به عنوان نمونه تأمین ذخایر مورد نیاز از بانک­های دیگر و یا بانک مرکزی که در چارچوب قرض ربوی صورت می­گیرد، یکی از مسائل اصلی بانک­ها در نظام بانک­داری مبتنی بر ذخیره جزئی است که شهید صدر اشاره­ای به آن در کتاب خود نکرده است. نکته جالب توجه آن است که به این موضوع در قانون عملیات بانکی بدون ربای ایران نیز توجهی نشده است و فقط در ماده 21 قانون بیان شده است که «بانک مرکزی با هر یک از بانک­ها و نیز بانک­ها با یکدیگر مجاز به انجام عملیات بانکی ربوی نمی­باشند.»       

 اگر چه طراحی بانک بدون ربا بر اساس رویکرد دوم بسیار حائز اهمیت و البته در جایگاه خود ضروری است، اما به نظر می­رسد که با توجه به پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت مبتنی بر شریعت اسلامی در ایران، ضرورتا می­بایست رویکرد اول در حوزه مطالعات پول و بانک­ اسلامی پیگیری گردد تا بر اساس آن بتوان نظام پولی و مالی اسلامی را طراحی کرد.